Πηγές και μεθοδολογία

Το ερευνητικό πρόγραμμα βασίζεται σε χαρτογραφικές και ποσοτικές πηγές της κυπριακής ιστορίας από τον μεσαίωνα μέχρι τους νεότερους χρόνους. Τα ποσοτικά και χαρτογραφικά δεδομένα προέρχονται από τις εξής πηγές:

• την οθωμανική φορολογική απογραφή του 1572
• την οθωμανική περιουσιολογική απογραφή του 1832/33
• τον τριγωνομετρικό χάρτη του Kitchener του 1883
• και την βρετανική αγροτική απογραφή του 1931

Η συγκριτική ανάλυση των πηγών αυτών είναι δύσκολη για τρεις λόγους: (α) τα δεδομένα διαφέρουν από πηγή σε πηγή και δεν είναι πάντοτε συμβατά· (β) υπάρχει μεγάλο χρονικό κενό μεταξύ του 16ου και του 19ου αιώνα· και (γ) οι πηγές αυτές αποτυπώνουν κάποια ιδιαίτερα στιγμιότυπα της κυπριακής οικονομίας που δεν αποτελούν μια κανονικότητα ή μια συνήθη κατάσταση. Λαμβάνοντας τις προκλήσεις αυτές υπόψη μας, αντιμετωπίζουμε τις πηγές αυτές ως δεδομένα υποκατάστασης (proxy data) που μας δίνουν τη δυνατότητα να εξετάσουμε μεγάλης κλίμακας τάσεις και μοτίβα.

Η οθωμανική φορολογική απογραφή του 1572

Η πρώτη χρονολογικά πηγή που αξιοποιεί το πρόγραμμα είναι η οθωμανική φορολογική απογραφή του 1572. Μεταγράφηκε και έτυχε μιας αρχικής γεωχωρικής ανάλυσης στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος Mediterranean Insularities, το οποίο εκπονήθηκε στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών/ΙΤΕ και χρηματοδοτήθηκε από τις δράσεις Marie Curie της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (κωδικός αναφοράς: 630030).

Η οθωμανική λεπτομερής φορολογική απογραφή του 1572 παρέχει ένα στιγμιότυπο του κυπριακού αγροτικού τοπίου την επαύριον της κατάκτησης. Ως εκ τούτου, υπάρχουν ελάχιστα καταγεγραμμένα οθωμανικά χαρακτηριστικά και τα δεδομένα αντανακλούν τις πρότερες ενετικές συνθήκες παρά τις μετέπειτα οθωμανικές. Από τα τοπωνύμια μέχρι την διοικητική διαίρεση, οι προοθωμανικές συνθήκες έμειναν ανέπαφες, όπως άλλωστε ήταν η πάγια οθωμανική πρακτική (Inalcik, 1954). Η πιο σημαντική πηγή ρήξης ήταν ο πόλεμος και οι συνέπειές του για τον πληθυσμό, τις υποδομές και την οικονομία.

Η συγκεκριμένη πηγή ανήκει στην κατηγορία οθωμανικών καταστίχων των ταχριριών (tahrir). Τα κατάστιχα αυτά μελετώνται συστηματικά ως πηγές της οικονομικής ιστορίας από την δεκαετία του 1930 και 1940 (Faroqhi, 1999: 97–101; Antov, 2017: 10–11) και είναι αντικείμενο μακρών και δημιουργικών συζητήσεων σε σχέση με την χρήση, την ερμηνεία και την αξιοπιστία τους (Singer, 1994: 17–19; Lafi, 2018). Όπως όλα τα ποσοτικά δεδομένα φορολογικού χαρακτήρα (σύγχρονα ή μη), η οθωμανική τεκμηρίωση έχει περιορισμούς και δεν αντικατοπτρίζει πλήρως την οικονομία. Η αξιοποίησή τους απαιτεί σοβαρή ενασχόληση με τις προκλήσεις που έχει η αξιολόγηση της ποιότητας των δεδομένων.

Οι απογραφές αυτές γίνονταν αμέσως μετά την κατάκτηση ή την ενσωμάτωση μιας περιοχής και επικαιροποιούνταν περιοδικά, αν και χωρίς κάποια συστηματικότητα. Οι απογραφείς υπολόγιζαν την μέση αξία της αγροτικής παραγωγής για μια περίοδο τριών χρόνων. Έτσι, η απογραφή δεν καταγράφει την ακριβή παραγωγή για ένα συγκεκριμένο έτος και τα δεδομένα αποτελούν μια κατά προσέγγιση ένδειξη κατά τη διάρκεια μιας σύντομης περιόδου. Αυτό γινόταν επειδή μια ετήσια σοδειά θα μπορούσε να είναι εξαιρετικά χαμηλή ή ψηλή χωρίς να είναι αντιπροσωπευτική. Με αυτή την έννοια, η «ανακρίβεια» αυτή στην καταγραφή αποτελεί ένα πλεονέκτημα για τους σημερινούς οικονομικούς ιστορικούς (Cosgel, 2011: 89).

Ενώ οι απογραφές αυτές παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες σε σχέση με την δημογραφία, την φορολογήσιμη παραγωγή, την οικονομία, την τοπωνυμία ή την ονοματολογία, η αξιοπιστία των δεδομένων μπορεί να έχει μεγάλες διαφοροποιήσεις. Οι πληροφορίες που καταγράφονται αντανακλούν ερωτήματα και προτεραιότητες της οθωμανικής γραφειοκρατίας. Για παράδειγμα, οι άντρες επικεφαλής νοικοκυριών (hane) αποτελούσαν την μεγαλύτερη κατηγορία φορολογουμένων. Ως κατηγορία, τα νοικοκυριά μπορεί να διαφοροποιούνταν στον χώρο και τον χρόνο. Έτσι, ένα νοικοκυριό δεν σημαίνει ότι ταυτίζεται με μια οικογένεια, αφού αποτελούσε μια φορολογική, και άρα παραγωγική, μονάδα και όχι απαραίτητα πληθυσμιακή.

Άλλες κατηγορίες φορολογουμένων περιλάμβαναν χήρες, εργένηδες, ηλικιωμένους και άτομα με διαφόρων μορφών αναπηρίες. Λόγω της ετερογενούς φύσης των δεδομένων είναι εξαιρετικά δύσκολο να χρησιμοποιηθούν για τους σκοπούς της δημογραφίας, παρά τα παλαιότερα εγχειρήματα υπολογισμού ενός πολλαπλασιαστή που θα μπορούσε να καταδείξει τον συνολικό πληθυσμό (Ataman, 1992). Με παρόμοιους τρόπους, οι καταγεγραμμένοι οικισμοί είναι μόνο όσοι είχαν φορολογικές υποχρεώσεις προς το κράτος. Άλλες κατηγορίες γαιών δεν καταγράφονται, αφήνοντας κάποια κενά. Επίσης, δεν καταγράφονται αφορολόγητα προϊόντα, αφήνοντας εκτός ένα κομμάτι της παραγωγής. Για παράδειγμα, το ζαχαροκάλαμο που καλλιεργούνταν ακόμα στην Κύπρο κατά τον 16ο αιώνα ήταν κρατικό μονοπώλιο και άρα δεν φορολογούνταν.

Η ιστορική κοινότητα έχει παρουσιάσει διάφορα επιχειρήματα για τους διάφορους τρόπους με τους οποίους οι πηγές αυτές μπορούν να αξιοποιηθούν. Ο θετικισμός των πρώιμων προσεγγίσεων της δεκαετίας του 1930 μετεξελίχθηκε σε σκεπτικισμό κατά τις επόμενες δεκαετίες. (Lafi, 2018: 104). Η παρούσα συναίνεση είναι ότι, παρά τους περιορισμούς τους, τα φορολογικά κατάστιχα μπορούν να αποτελέσουν ένα θεμέλιο για την κατανόηση της αγροτικής οικονομίας (Singer, 1994: 17–19). Η πρόκληση έγκειται στο πώς να βελτιστοποιηθεί η αξιοποίησή τους.

Οι μέθοδοι των Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Σπουδών (Digital Humanities) προσφέρουν αρκετά πλεονεκτήματα προς την επίτευξη αυτού του σκοπού. Η παραδοσιακή στατιστική ανάλυση δεν αρκεί για να δείξει επαρκώς την χωρική διάσταση των οικονομικών δεδομένων. Τα Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών (ΣΓΠ) έχουν τη δυνατότητα να αποκαλύψουν τάσεις και μοτίβα τα οποία θα ήταν αδύνατο να εντοπιστούν διαφορετικά. Σε ένα άλλο επίπεδο, οι παραδοσιακές έντυπες εκδόσεις οι οποίες περιλαμβάνουν μεγάλους όγκους δεδομένων σε πινακοποιημένη μορφή αποτελεί μια επιλογή που είναι τόσο ακριβή όσο και μη πρακτική για την διάχυση και περαιτέρω αξιοποίησης της έρευνας. Η διάθεση των δεδομένων σε ψηφιακή αντί σε έντυπη μορφή επιτρέπει τον έλεγχο των δεδομένων και την περαιτέρω ανάλυση από ερευνητές και ερευνήτριες πολύ ευκολότερα από την χειροκίνητη αντιγραφή τους (Hadjikyriacou and Kolovos, 2015: 420).

Ποια είναι η οργάνωση των δεδομένων στο κατάστιχο της περιουσιολογικής απογραφής της Κύπρου; Οι απογραφείς ομαδοποίησαν τις πόλεις, ενορίες και χωριά ανά υπο-περιφέρεια (ναχιγιές). Αφού παραθέτουν τα ονόματα των φορολογούμενων επικεφαλής νοικοκυριών και άτομα άλλων φορολογούμενων κατηγοριών (χήρες, εργένηδες κτλ) και τον υπολογισμό του χρηματικού φόρου της σπέντζας (ispence), η απογραφή καταγράφει την δεκάτη (ösr) για τα αγροτικά προϊόντα σε όγκο και χρηματική αξία, ακολουθούμενα από άλλους φόρους για παραγωγικές δραστηριότητες (π.χ. κήποι, περιβόλια, μποστάνια, μύλοι, ταβέρνες, βυρσοδεψεία, βαφεία). Καταγράφονται επίσης άλλα τέλη, δασμοί και πρόστιμα για τα οποία είναι υπεύθυνος ένας οικισμός. Καταγράφονται συνολικά πενήντα μία κατηγορίες προϊόντων και υπηρεσιών. Τέλος, κάθε εγγραφή οικισμού ολοκληρώνεται με το σύνολο των προσόδων του.

Ο Πίνακας 1 δείχνει ένα παράδειγμα τέτοιας εγγραφής από το χωριό Επιχό, το πρώτο που εμφανίζεται στην ύπαιθρο της υπο-περιφέρειας της Λευκωσίας.

Με αυτές τις γενικές παρατηρήσεις, τι μπορεί να μας μεταφέρει η απογραφή του 1572 σε σχέση με την οικονομία και την κοινωνία της Κύπρου; Καταγράφονται συνολικά 1.158 φορολογήσιμα χωριά και άλλοι οικισμοί. Από αυτούς, 969 περιέχουν λεπτομερή στοιχεία για την ποσότητα και αξία των αγροτικών προϊόντων. Η δεκάτη υπολογίζεται στο 20% της παραγωγής. Έτσι, ο πολλαπλασιασμός επί πέντε μας δίνει το συνολικό ποσό του εκτιμώμενου φόρου. Οι υπόλοιπες 189 εγγραφές αφορούν μοναστήρια, μαχαλάδες πόλεων, ή άλλες μορφές γαιών ή φορολογικών μονάδων οι οποίες φορολογούνταν κατ’ αποκοπή με ένα χρηματικό ποσό. Επειδή δεν υπάρχουν δεδομένα για την αγροτική παραγωγή των οικισμών αυτών, εξαιρούνται από την παρούσα ανάλυση.

Δείτε τους θεματικούς χάρτες οι οποίοι δημιουργήθηκαν από τα αποτελέσματα της γεωχωρικής ανάλυσης.

Η οθωμανική περιουσιολογική απογραφή του 1832/33

Ποια μορφή παίρνουν οι εγγραφές; Μετά την επικεφαλίδα που αναφέρει τον καζά ή τον ναχιγιέ και το όνομα του οικισμού, ακολουθούν οι εγγραφές των νοικοκυριών και των κατόχων περιουσίας. Κάθε εγγραφή νοικοκυριού ξεκινά με το όνομα του επικεφαλής, μετά αναφέρονται οι από κοινού ή αποκλειστικές κτήσεις του κάθε κατόχου περιουσίας. Ο Πίνακας 2 δείχνει την πρώτη εγγραφή στον κεντρικό μαχαλά της Λάρνακας, γνωστό και ως Σωτήρα (Οθωμ.: Sodira). Αφορά το νοικοκυριό του Ιμάμη της Λάρνακας (Οθωμ.: Tuzla) Μεχμέτ Εφέντη (Mehmed Efendi) γιου του Αλί (Ali). Όπου αναφέρεται η τοποθεσία της περιουσίας σημαίνει ότι η περιουσία αυτή είναι εκτός του τόπου κατοικίας του κατόχου της.

Για τους σκοπούς της ψηφιακής επεξεργασίας των δεδομένων στο πλαίσιο της βάσης του προγράμματος, κωδικοποιήσαμε τις εγγραφές περιουσιών σε τρεις βασικές κατηγορίες: υπερκείμενα αντικείμενα (κτίρια, δέντρα), χρήση γης (ανά είδος καλλιέργειας) και ζώα.Τα δεδομένα της απογραφής 1832/33 ήταν αρκετά διαφορετικά από αυτά της απογραφής του 1572, αφού η τελευταία καταγράφει τον όγκο και την αξία της φορολογήσιμης παραγωγής και όχι τις περιουσίες.

Η ίδια η οργάνωση των δεδομένων ήταν πολύ πιο σύνθετη από την απογραφή του 1572. Με άλλα λόγια, η χρήση ενός λογισμικού υπολογιστικού φύλλου και η εισαγωγή δεδομένων σε πινακοποιημένη μορφή δεν ήταν πλέον αρκετή. Χρησιμοποιώντας το CIDOC CRM (https://www.cidoc-crm.org) ως εννοιολογικό οδηγό αναπτύξαμε ένα αντικειμενοστρεφές διαδικτυακό Σύστημα Οργάνωσης Περιεχομένου αξιοποιώντας το διαδικτυακό περιβάλλον Django και την γλώσσα προγραμματισμού Python. Συνολικά, δημιουργήθηκαν 1.094 ταξινομικές κατηγορίες και 231.935 εγγραφές. Τα μέλη της ερευνητικής ομάδας (Sefer Soydar, Nesli Ruken Han, Δημήτρης Γιαγτζόγλου, Yener Koç, και Zeynep Akçakaya) μετέγραψαν και εισήγαγαν τα δεδομένα με πάνω από 200.000 ενέργειες χρήστη.

Δείτε τους θεματικούς χάρτες οι οποίοι δημιουργήθηκαν από τα αποτελέσματα της γεωχωρικής ανάλυσης.

Η βρετανική τριγωνομετρική χαρτογράφηση από τον Kitchener του 1883

Το περιεχόμενο του χάρτη

Τα χαρτογραφικά επίπεδα του χάρτη του Kitchener μπορούν να ομαδοποιηθούν σε πέντε θεματικές κατηγορίες οι οποίες έχουν και τις δικές τους υποκατηγοριοποιήσεις.

Η πρώτη κατηγορία αφορά τα στοιχεία σε σχέση με τους οικισμούς και τα τοπωνύμια. Εκεί, όπου υπάρχουν, καταγράφονται οι ελληνικές και τουρκικές ονομασίες των πόλεων στο λατινικό αλφάβητο. Το μέγεθος της γραμματοσειράς μεταβάλλεται ανάλογα με τον πληθυσμό του οικισμού.

Εκτός από τις πληροφορίες για το μέγεθος του οικισμού, ο χάρτης παρέχει πληροφορίες για το θρήσκευμα σημειώνοντας ένα σταυρό ή μία ημισέληνο δίπλα από το όνομα του οικισμού. Όταν το σύμβολο εμφανίζεται στα αριστερά του οικισμού σημαίνει ότι η επικρατούσα θρησκεία ήταν χριστιανική ή μουσουλμανική αντίστοιχα. Στους οικισμούς όπου δεν υπάρχει ξεκάθαρη διαφορά μεταξύ των δύο θρησκευμάτων, δεν εμφανίζεται κάποιο σύμβολο. Τα υπόλοιπα τοπωνύμια έχουν τη δική τους οργάνωση για βουνά, διοικητικές περιοχές, τοποθεσίες, ακρωτήρια, νησίδες κτλ. Ο τρόπος καταγραφής τους αναφέρεται κυρίως στην κατηγορία και όχι στη σημασία του τοπωνυμίου.

Η δεύτερη κατηγορία πληροφορίας του χάρτη αφορά τα δίκτυα και τα όρια. Περιλαμβάνει τόσο τους υπάρχοντες όσο και τους υπό κατασκευή δρόμους, οι οποίοι κατηγοριοποιούνται σύμφωνα με την περίοδο κατασκευής τους. Οι δρόμοι που κατασκευάζονται από τους Βρετανούς φέρουν διαφορετικό σύμβολο σε σχέση με τους προϋπάρχοντες. Υπάρχει μεγάλος αριθμός δρόμων που σηματοδοτούνται ως «υπό κατασκευή», κάτι που υποδηλώνει ότι ο Kitchener συμπεριέλαβε δρόμους οι εργασίες για την κατασκευή των οποίων δεν είχαν ακόμα ξεκινήσει και βρίσκονταν στο στάδιο του σχεδιασμού. Σύμφωνα με το υποτυπώδες υπόμνημα του χάρτη, υπάρχουν τέσσερα είδη δρόμων: τρία αφορούν το επαρχιακό οδικό δίκτυο και ένα το αστικό, δηλαδή τους δρόμους μέσα σε κατοικημένες περιοχές. Μια άλλη υποκατηγορία δικτύων είναι το υδρογραφικό δίκτυο. Καταγράφονται ποταμοί και οι όχθες τους ή οι κοίτες τους, τα παρακλάδια των εφήμερων χειμάρρων, υδραγωγεία και αρδευτικά κανάλια. Τέλος, καταγράφονται η ακτογραμμή, το τηλεγραφικό δίκτυο και τα διοικητικά όρια των επαρχιών.

Η τρίτη μεγάλη κατηγορία γεωγραφικών πληροφοριών αφορά τα σημεία γενικότερου ενδιαφέροντος. Αυτά αφορούν τον πολιτισμό γενικότερα (μοναστήρια, εκκλησίες, κοιμητήρια, αρχαία ή σύγχρονα ερείπια κτλ.), την οικονομία (μύλοι, μάντρες, λατομεία, πηγάδια κτλ.) και σημεία που αφορούν την διακυβέρνηση όπως διοικητικά κτίρια και στρατιωτικές υποδομές.

Η τέταρτη μεγάλη κατηγορία χαρτογραφικών πληροφοριών αφορά την κάλυψη γης. Το υπόμνημα που βρίσκεται στο φύλλο δεκαπέντε του χάρτη δεν παρέχει κάποια επεξήγηση για τα σύμβολα που χρησιμοποιήθηκαν για την κάλυψη γης εκτός από το σύμβολο για τα αμπέλια, κάτι το οποίο έχει ιδιαίτερη σημασία. Για την πλήρη κατανόηση του χάρτη και για να ελαχιστοποιηθούν οι υποθέσεις και παραδοχές, χρησιμοποιήσαμε τα σύμβολα ενός άλλου χάρτη που σχεδίασε ο Kitchener κάποια χρόνια πριν για τη Δυτική Παλαιστίνη εντοπίζοντας έξι γενικά και δεκαοκτώ ειδικά είδη κάλυψης γης στον χάρτη της Κύπρου.

Τέλος, μια πέμπτη κατηγορία αφορά την μορφολογία και το ανάγλυφο. Το υψόμετρο καταγράφεται σε κάθε σημείο γεωγραφικών συντεταγμένων τα οποία, σε συνάρτηση με την σκίαση των λόφων του αναγλύφου, δίνουν μια αίσθηση του εδάφους του νησιού.

Παρά τον πρωτοποριακό χαρακτήρα του χάρτη του Kitchener, παραμένουν κάποια ζητήματα σε σχέση με το τι καταγράφεται και το τι δεν καταγράφεται (για μια κριτική βλ. Zesimou, 1998). Αυτά τα ζητήματα ήταν αποτέλεσμα όχι μόνον εξαιτίας των τεχνικών δυσκολιών ή των προκλήσεων στο πεδίο (Shirley, 2001: 21; Chalkias et al. 2017: 53), αλλά και μερικές συνειδητές ή μη επιλογές. Για παράδειγμα, καταγράφονται μόνο επτά τζαμιά και τρεις τεκκέδες, ενώ η σύγχρονη έρευνα ανεβάζει τους μουσουλμανικούς τόπους λατρείας της οθωμανικής περιόδου σε 258 (Bağişkan 2009). Οι δέκα μουσουλμανικοί τόποι λατρείας που καταγράφει ο Kitchener έρχονται σε προφανή αντίθεση με τους χριστιανικούς, που ανέρχονται σε 808. Το κατά πόσο η παράλειψη αυτή είναι συνειδητή ή όχι παραμένει άγνωστο δεδομένου ότι λανθάνουν οι σημειώσεις από την έρευνα πεδίου. Υπάρχει επίσης η πιθανότητα αυτό να ήταν μια επιλογή που έγινε από τους χαρτογράφους στον εκδοτικό οίκο Στάνφορντ στο Λονδίνο. Σε κάθε περίπτωση, το μόνο σίγουρο είναι ότι απουσιάζουν πολλές πληροφορίες σε σχέση με τους μουσουλμανικούς τόπους λατρείας.

Εξερευνήστε την διαδραστική διαδικτυακή εφαρμογή.

Η βρετανική αγροτική απογραφή του 1931

Η άφιξη των Βρετανών το 1878 έφερε και την χρήση σύγχρονων στατιστικών μεθόδων καταγραφής του πληθυσμού. Κατά την εβδομηνταδυάχρονή τους παρουσία ο Βρετανοί έκαναν οκτώ απογραφές, οι περισσότερες των οποίων ήταν ανά δεκαετία εκτός από την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και του 1955-59: 1881, 1891, 1901, 1911, 1921, 1931, 1946 και 1960. Από αυτές, μόνο εκείνη του 1931 περιλαμβάνει δεδομένα για την αγροτική οικονομία, παρά το ότι η λογική της είναι αρκετά διαφορετική από την περιουσιολογική απογραφή του 1832/33, με την έννοια ότι η καταγραφείσα κάλυψη γης περιορίζεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: καλλιεργήσιμη γη και κήπους. Μια άλλη σημαντική διαφορά μεταξύ των δύο απογραφών είναι ότι αυτή του 1931 περιλαμβάνει δεδομένα μόνο για το σύνολο του κάθε οικισμού, χωρίς να δίνει πληροφορίες για τα άτομα που κατέχουν περιουσία.

Οι απογραφείς εξέφρασαν σοβαρές αμφιβολίες για την αξιοπιστία των δεδομένων για τρεις λόγους: (α) ήταν η πρώτη φορά που διεξαγόταν μια αγροτική απογραφή «και οι απαντήσεις των χωρικών ήταν, χωρίς αμφιβολία, επηρεασμένες από τον φόβο ότι οι πληροφορίες που τους ζητήθηκαν θα χρησιμοποιούνταν για την αύξηση της φορολογίας» (Hart-Davis, 1932: 26)· (β) παρά τις βρετανικές προσπάθειες να τυποποιηθεί το μέτρο για το εμβαδό (dönüm, οθωμ. στρέμματα), είχε διαφοροποιήσεις ανά το νησί (βλ. πιο κάτω)· (γ) οι περιουσίες θρησκευτικών ιδρυμάτων (μοναστήρια, εκκλησίες, βακούφια, κτλ) δεν περιλαμβάνονταν στην απογραφή.

Όπως η απογραφή που έγινε έναν αιώνα πριν, αυτή του 1931 έγινε εν μέσω μιας περιόδου κακής οικονομικής κατάστασης. Η Μεγάλη Ύφεση του 1929 είχε αρνητικό αντίκτυπο στην κυπριακή οικονομία και συγκεκριμένα την εξαγωγική αγροτική παραγωγή. Τις δραματικά μειωμένες τιμές των αγροτικών προϊόντων ακολούθησε η ανομβρία του 1931. Για τους λόγους αυτούς, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι η απογραφή του 1931 δεν αντικατοπτρίζει κάποια κανονικότητα, όπως και οι άλλες δύο απογραφές του 1572 και του 1832/33.

Τέλος, θα πρέπει να γίνει αναφορά στη μονάδα μέτρησης εμβαδού, το dönüm (οθωμ. στρέμματα). Η μονάδα χρησιμοποιείται και στις τρεις υπό εξέταση απογραφές όμως, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, θα ήταν λάθος να θεωρηθεί ως σταθερή μονάδα. Όπως όλες οι οθωμανικές μονάδες μέτρησης διέφεραν από επαρχία σε επαρχία, ιδιαίτερα πριν από τον 19ο αιώνα όταν έγινε μια πρώτη προσπάθεια τυποποίησης και ορίστηκε στα 919,3 τετραγωνικά μέτρα (Inalcik, 1983: 340). Η ντόπια σκάλα, η οποία αργότερα φαίνεται να ταυτίζεται με το dönüm, αντιστοιχούσε σε 2,75 οθωμανικά dönüm, δηλαδή 2,528 τετραγωνικά μέτρα. (Papadopoullos, 1980: xxii). Κατά την άφιξή τους, οι Βρετανοί όρισαν το dönüm στα Upon 10.609 τετραγωνικά πόδια, δηλαδή 985,61 τετραγωγνικά μέτρα (The Cyprus Gazette, 1879: 14). Αυτό άλλαξε στις επόμενες δεκαετίες, και το 1901 η κυπριακή σκάλα, που ταυτιζόταν πια με το dönüm αντιστοιχούσε σε 14.400 τετραγωνικά πόδια, δηλαδή 1.337,8 τετραγωνικά μέτρα (Hutchinson and Fisher, 1905: 474). Μέχρι το 1931 είχε επανεκτιμηθεί και πάλι στα 1.137,81 τετραγωνικά μέτρα. Η ρευστότητα αυτής της μονάδας τόσο στον τόπο όσο και στον χρόνο μας αποτρέπει από το γνωρίζουμε ποιο ήταν το μέγεθός της στις παλαιότερες απογραφές. Αυτό σημαίνει ότι οι συγκρίσεις μεταξύ των απογραφών σε ό,τι αφορά το εμβαδό είναι αδύνατες.

Δείτε τους θεματικούς χάρτες οι οποίοι δημιουργήθηκαν από τα αποτελέσματα της γεωχωρικής ανάλυσης.

Συμπληρωματικές πηγές

Η ταυτοποίηση των γεωγραφικών συντεταγμένων των οικισμών σε μια περίοδο από το 1572 μέχρι το 1931 παρουσιάζει ιδιαίτερες προκλήσεις λόγω του ότι ένας μεγάλος αριθμός οικισμών είχαν εγκαταλειφθεί κατά τον 16ο και 17ο αιώνα. Το κενό μεταξύ του 1572 και του 1832/33 είναι ενδεικτικό: από ένα σύνολο 969 οικισμών που καταγράφονται στην πρώτη απογραφή είχαν απομείνει 589 περίπου δυόμιση αιώνες μετά, μία μείωση 37%. Ο εντοπισμός όλων αυτών των εγκαταλελειμμένων οικισμών απαιτούσε εξειδικευμένη επεξεργασία κειμένων και χαρτογραφικών πηγών τόσο των τεσσάρων βασικών του προγράμματος που αναφέρθηκαν πιο πάνω, όσο και κάποιων συμπληρωματικών.

Αυτές ήταν:

1. Ο χάρτης του Leonida Attar του 1542 (Romanelli and Grivaud, 2006)
2. Τοπωνυμικά δεδομένα από τέσσερις βενετικές απογραφές (Grivaud 1998)²
3. Ο χάρτης του Jacques Marie Joseph Louis de Mas Latrie του 1862
4. Η οθωμανική απογραφή αρρένων του 1831 (Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, 2000)
5. Ο κατάλογος οικισμών του Εσαντ Εφέντη του 1832 (BN Supplément turc 1042)
6. Το τοπωνυμικό λεξικό της Κύπρου (Christodoulou και Konstantinidis 1987)

Η ταύτιση των ιστορικών οικισμών που περιγράφονται στις απογραφές παρελθόντων αιώνων είναι μια αρκετά σημαντική και επίπονη διαδικασία. Παρότι η αντιστοίχιση και ανάθεση ενός ζεύγους γεωγραφικών συντεταγμένων με τους κύριους οικισμούς της Κύπρου για τους οποίους η θέση και οι παραλλαγές της ονομασίας τους είναι καλά γνωστή, αποτελεί μια εύκολη και αρκετά γρήγορη διαδικασία, τούτο δεν ισχύει για τους εξαφανισμένους οικισμούς προηγούμενων αιώνων, οι οποίοι μάλιστα τη στιγμή που απογράφηκαν αποτελούσαν μια συγκέντρωση λίγων ατόμων σε ένα μικρό τμήμα της κυπριακής γης. Η ταύτιση τέτοιων εξαφανισμένων μικρών οικιστικών συγκεντρώσεων του παρελθόντος απαιτεί εντατική αναζήτηση σε διαφορετικές πηγές οι οποίες στην πλειοψηφία τους βρίσκονται σε έντυπη-αναλογική μορφή. Για τον σκοπό αυτό υιοθετήθηκε μια ημι-αυτόματη διαδικασία αναζήτησης πιθανών ταυτίσεων στην οποία αξιοποιήθηκαν αναλογικά δεδομένα τα οποία ψηφιοποιήθηκαν σε ένα κοινό σύστημα αναφοράς συντεταγμένων. Για παράδειγμα, ο γεωγραφικός κατάλογος των τοπωνυμίων της Κύπρου περιέχει περίπου 61,000 τοπωνύμια χρησιμοποιώντας το Στρατιωτικό Σύστημα Αναφοράς Συντεταγμένων (Military Grid Reference System, MGRS) το οποίο είναι καλά ορισμένο και διευκολύνει τον άμεσο γεωεντοπισμό των τοπωνυμίων. Αυτό όμως δεν ισχύει για το χάρτη του Leonida Attar ο οποίος δεν διαθέτει κανενός είδους σύστημα συντεταγμένων και σχεδιάστηκε χωρίς να ακολουθεί σύγχρονους κανόνες χαρτογραφίας. Παρότι δεν διαθέτει τον απαραίτητο βαθμό αξιοπιστίας ώστε να συγκριθεί με χάρτες του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα και εξής, ψηφιοποιώντας την ονοματολογία του σε διανυσματική μορφή και έπειτα από την εφαρμογή τοπικής χωρικής προσαρμογής (rubber sheeting spatial adjustment), καθίσταται εφικτή η ψηφιακή αναζήτηση η οποία προσφέρει πολύτιμες ενδείξεις τόσο για την διασταύρωση ονομασιών από άλλες πηγές όσο και για την αποσαφήνιση τοπωνυμίων με παραπλήσιες ή ομόηχες ονομασίες σε διαφορετικές θέσεις. Το πιο σημαντικό σύνολο δεδομένων ήταν ο χάρτης του Kitchener που αποτέλεσε και τη βάση αναφοράς στην οποία προσαρμόστηκαν τα υπόλοιπα δεδομένα.

Έτσι, αναπτύχθηκε μια ψηφιακή εφαρμογή, ως εργαλείο της ερευνητικής ομάδας, η οποία επιτρέπει τμηματική ανίχνευση όρου αναζήτησης από τους χρήστες και τις χρήστριες της εφαρμογής στο σύνολο της βάσης των τοπωνυμίων. Η σημαντικότερη δυνατότητα που αναπτύχθηκε είναι η χωρική αναζήτηση τοπωνυμίων σε ορισμένη θέση και ακτίνα από τους χρήστες και χρήστριες με επιπρόσθετη αναζήτηση εντός του συνόλου αυτού και οπτικοποίηση των αποτελεσμάτων σε αντιπαράθεση με πολλαπλά ιστορικά χαρτογραφικά υπόβαθρα. Με τον τρόπο αυτό οι προσεγγιστικές θέσεις από την επεξεργασία του χάρτη του Leonida Attar προσέφεραν πολύτιμες χωρικές ενδείξεις για την αναζήτηση γεωγραφικών χαρακτηριστικών κυρίως στον χάρτη του Kitchener.

Ο χάρτης του Attar του 1542 ήταν ίσως η πιο πολύτιμη προ-οθωμανική πηγή που αξιοποιήθηκε (βλ. εικόνα 2), περιλαμβάνοντας 656 ονομασίες οικισμών. Παρά το ότι η ακρίβεια του χάρτη είναι αρκετά περιορισμένη αφού πρόκειται για ένα προνεωτερικό χάρτη, η ονοματολογία του προσαρμόστηκε τοπικά στον χάρτη του Kitchener (βλ. εικόνα 3).

Η προαναφερθείσα εφαρμογή αναζήτησης τοπωνυμίων επέτρεψε στην ερευνητική ομάδα τον συσχετισμό με φυσικά χαρακτηριστικά (λόφους, ρέματα, ποταμούς κτλ.) ή ανθρωπογενείς κατασκευές (γεφύρια, ερείπια) υποβοηθώντας τον εντοπισμό τοπωνυμίων από τις απογραφές (εικόνες 4 και 5).

Η βασική παραδοχή για τον γεωεντοπισμό των τοπωνυμίων ήταν ότι αυτά τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για ένα διάστημα ως ονομασίες οικισμών είναι δύσκολο να χαθούν πλήρως στον χρόνο. Πάντα κάποιο μέρος του τοπωνυμίου παραμένει σε κάποιο παρακείμενο γεωγραφικό χαρακτηριστικό όπως ένας λόφος ή ένας χώρος λατρείας. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα η ονομασία ενός οικισμού προέρχεται από κάποιο παρακείμενο γεωγραφικό χαρακτηριστικό και το αντίστροφο.

Βιβλιογραφία

Αρχειακές πηγές

1. BnF (Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits), Supplément turc (ST) 1042.
2. OA (Ottoman Archives, Istanbul, Turkey), ML.VRD.TMT.d.16152-16155.

Δευτερογενείς πηγές

1. Antov, N., 2017. The Ottoman “Wild West”: The Balkan Frontier in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. Κέιμπριτζ, Cambridge University Press.
2. Arbel, B., 2000. "Cypriot villages from the Byzantine to the British period: Observations on a recent book", στο Επετηρίδα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, 26, σ. 439–456. 
3. Ataman, B. K., 1992. "Ottoman Demographic History (14th-17th Centuries): Some Considerations", στο Journal of the Economic and Social History of the Orient 35, σ. 187-198.
4. Ayar, M. και E. Balta, 2012. "Ottoman Larnaca in the age of reforms: a study of the Temettüat Register (1833)", στο E. Balta, T. Stavrides και I. Theocharides (επιμ.), Histories of Ottoman Larnaca. Κωνσταντινούπολη, Isis.
5. Aymes, M., 2014. A Provincial History of the Ottoman Empire: Cyprus and the Eastern Mediterranean in the Nineteenth Century. Λονδίνο, Routledge.
6. Aymes, M., 2009. "The port-city in the fields: investigating an improper urbanity in mid-nineteenth-century Cyprus", στο Mediterranean Historical Review 24: 2, σ. 133-149.
7. Bağişkan, T., 2009. Ottoman, Islamic and Islamised Monuments in Cyprus, μτφρ.. Thomas A. Sinclair. Λευκωσία, Cyprus Turkish Education Foundation.
8. Balta, E., (επιμ.), 2019. Ottoman Chrysochou (mid-19th Century). Κωνσταντινούπολη, Libra.
9. Balta, E., 2016. Ottoman Paphos. Population, Taxation and Wealth (mid-19th Century). Κωνσταντινούπολη, The Isis Press.
10. Balta, E., M. Oğuz, και A. E. Özkul, 2015. Kouklia in Nineteenth Century Cyprus: On the Ruins of a once Glorious Paphos. Κωνσταντινούπολη, The Isis Press.
11. Balta E. κ.α., 2011. Temettuat Defteri #16153 (ML.VRD.TMT. # 16153). Βάση δεδομένων της μεταγραφής >http://hdl.handle.net/10442/8703< Τελευταία πρόσβαση: 25 Απριλίου 2021.
12. Cosgel, M. M., 2004. Ottoman Tax Registers (Tahrir Defterleri), στο Historical Methods 37: 2, σ. 87-100
13. Chalkias, C. κ.α., 2017. Creation of the Cartographic Database and Development of a Web Application Presenting the Geographic Information of Kitchener’s Map of the Island of Cyprus (edition of 1885). Αθήνα, Harokopio University & Sylvia Ioannou Foundation.
14. Christodoulou, M. και K. Konstantinidis, 1987. A Complete gazetteer of Cyprus. Λευκωσία, Cyprus Permanent Committee for the Standardization of Geographical Names.
15. Faroqhi, S., 1999. Approaching Ottoman History: An Introduction to the Sources. Κέιμπριτζ, Cambridge University Press.
16. Greene, M., 2000. A Shared World: Christians and Muslims in the Early Modern Mediterranean. Πρίνστον, N.J., Princeton University Press.
17. Grivaud, G., 1998. Villages désertés à Chypre (Fin XXIIe-XIXe siècle), στο Μελέται και Υπομνήματα 3, σ. 1-603.
18. Hart-Davis, C. H., 1932, Report of the Census of 1931. Taken on April 27-28, 1931. Λευκωσία, F. S. Passingham.
19. Hadjikyriacou, A., 2011. Society and Economy on an Ottoman Island: Cyprus in the Eighteenth Century, Διδακτορική διατριβή. School of Oriental and African Studies, University of London.
20. Hadjikyriacou, A., 2021. "Economic Geographies", στο Bernhard Struck, Riccardo Bavaj και Konrad C. Lawson (επιμ), Doing Spatial History. Λονδίνο: Routledge.
21. Hadjikyriacou, A. και E. Kolovos, 2015. "Rural Economies and Digital Humanities: Prospects and Challenges". Στο E. Kolovos (επιμ.), Ottoman Rural Societies and Economies: Halcyon Days in Crete VIII. Ρέθυμνο: Crete University Press, σ. 415-421
22. Hutchinson, J. T. και S. Fisher, (επιμ.), 1905. The statute laws of Cyprus, 1878-1906: compiled in accordance with the provisions of the Reprint of Statutes Law. Λονδίνο, Waterlow and Sons.
23. Inalcik, H., 1954. "Ottoman Methods of Conquest". Στο Studia Islamica 2, σ. 103-129.
24. Inalcik, H., 1983. "Introduction to Ottoman Metrology". Στο Turcica 15, σ. 311-48.
25. Karal, E. Z., 1995 (1943), Osmanli İmparatorluğunda İlk Nufüs Sayımı 1831. Άγκυρα, Devlet İstatistik Enstitüsü.
26. Kıbrıs Tahrir Defterleri: Mufassal, İcmal ve Derdest. Tıpkıbasım, 2013. Άγκυρα, T.C. Çevre ve Şehirlik Bakanlığı, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Arşiv Dairesi Başkanlığı.
27. Lafi, N., 2018. Organizing Coexistence in Early Ottoman Aleppo: an Interpretation of the 1518, 1526 and 1536 Tahrîr Defteris and the 1536 Qanunname. Στο Hidemitsu Kuroki (επιμ.) Human Mobility and Multiethnic Coexistence in Middle Eastern Urban Societies. Vol. 2, Tokyo, ILCAA, σ. 103-120.
28. "Notes on Cyprus". 1879. In Blackwood’s Edinburgh Magazine, 126: 765, σ. 150-157.
29. Osmanlı İdaresinde Kıbrıs: Nüfusu-Arazi Dağılımı ve Türk vakıfları, 2000. Άγκυρα, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
30. Παπαδόπουλλος, Θ., 1980. Προξενικά έγγραφα του ΙΘ αιώνος. Λευκωσία, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών.
31. Romanelli, F. C. και G. Grivaud, 2006. Cyprus 1542: The Great Map of the Island by Leonida Attar. Λευκωσία, The Bank of Cyprus Cultural Foundation.
32. Shirley, R. W., 2001. Kitchener’s Survey of Cyprus 1878–1883. The First Full Triangulated Survey and Mapping of the Island. Λευκωσία, Bank of Cyprus Cultural Foundation.
33. Singer, A., 1994. Palestinian Peasants and Ottoman Officials: Rural Administration around Sixteenth‐century Jerusalem. Κέιμπριτζ: Cambridge University Press.
34. The Cyprus Gazette, 13 (13 Μαρτίου 1879).
35. Tabak, F. 2008. The Waning of the Mediterranean, 1550–1870: A Geohistorical Approach. Βαλτιμόρη, Johns Hopkins University Press.
36. Θεοχαρίδης, Ι. και Andreev, S. 1996. Τραγωδίας 1821 συνέχεια. Οθωμανική πηγή για την Κύπρο (1822-1832). Λευκωσία, Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου.
37. Τριανταφυλλίδου-Baladie, Γ., 1988. Το εμπόριο και η οικονομία της Κρήτης: από τις αρχές της Οθωμανικής Κυριαρχίας έως το τέλος του 18ου αιώνα, 1699-1795, μτφρ. M. Γυποαράκης & A. Καραστάθη. Ηράκλειο, Δήμος Ηρακλείου-Βικελαία Βιβλιοθήκη.
38. Zesimou, S., 1998. Seeing Beyond the Walls:Maps, Power and Ideology in Nicosia”. Journal of Mediterranean Studies, 8: 2, σ. 252–283.